Juozas Dringelis,
poseł na Sejm RL

Oświata polskiej mniejszości narodowej na Litwie w ramach prawa wewnętrznego i międzynarodowego

Szanowni członkowie Zgromadzenia Poselskiego, uczestnicy i goście

Na Litwie wszystkie zagadnienia dotyczące życia mniejszości narodowych są rozstrzygane na szczeblu państwowym, dąży się do uwzględnienia interesów wszystkich mieszkających w kraju wspólnot narodowych. "Republika Litewska - głosi ustawa o mniejszościach narodowych - zapewnia wszystkim swym obywatelom, niezależnie od narodowości, równe prawa polityczne, ekonomiczne i społeczne oraz swobody, uznaje identyczność narodową, ciągłość kultury, zachęca do rozwijania tożsamości narodowej i samowyrażenia".

Ustawa ta została powzięta dn. 23 listopada 1989 r. na początku naszego odrodzenia narodowego (poprawiona i uzupełniona dn. 29 stycznia 1991 r.). W owym czasie to była pierwsza taka ustawa powzięta w krajach Europy Środkowej i Wschodniej wyzwalających się z ustroju komunistycznego.

Wspomniana wyżej ustawa podkreśla, że państwo uwzględniając interesy mniejszości narodowych zapewnia im poparcie w rozwoju kultury i oświaty narodowej, prawo do nauki i otrzymania informacji w języku ojczystym, prawo do wyznawania dowolnej religii lub nie wyznawania żadnej i in.

Praw mniejszości narodowych na Litwie bronią nie tylko ustawy krajowe. Litwa należy do wielu umów międzynarodowych, które stoją na straży praw człowieka, a w szczególności mniejszości narodowych.

Republika Litewska w roku 1993 podpisała Europejską Konwencję Obrony Praw i Podstawowych Swobód Człowieka, zaś Sejm Republiki Litewskiej ratyfikował w 1995 roku tę Konwencję oraz niektóre uzupełniające ją protokoły.

1 marca 1998 r. weszła w życie powzięta w 1992 r. przez Radę Europy Karta Języków Regionalnych albo Mniejszości Europy. Zachęca ona do ochrony oraz popierania języka regionalnego lub mniejszości narodowych. Karta ma na celu dążenie do tego, by języki regionalne lub mniejszości narodowych używane była w systemie oświaty, instytucjach państwowych, środkach masowego przekazu, w życiu gospodarczym, społecznym i kulturalnym.

W 1995 roku Republika Litewska podpisała Konwencję Zasadniczą Ochrony Mniejszości Narodowych Rady Europy. Konwencja ta głosi, że zasadniczym jej celem jest zapewnienie skutecznej obrony mniejszości narodowych i osób do nich należących. Główne jej założenia głoszą, że mniejszościom narodowym obowiązkowo należy stworzyć jednakowe warunki do zdobycia wykształcenia wszystkich szczebli, a także do nauki języka mniejszości lub, żeby nauczano je w tym języku.

Nasze państwo nieugięcie stara się realizować te oraz wiele innych ważnych dokumentów prawa międzynarodowego. Toteż na Litwie zachowały się nawet bardzo nieliczne wspólnoty narodowe, gdy tymczasem w innych krajach z biegiem czasu one się wynarodowiły.
Obecnie na Litwie mieszkają przedstawiciele ponad stu narodowości. Wśród nich najliczniejsi są Polacy, których jest 256,6 tys. czyli stanowią oni mniej więcej 7 proc. ludności Litwy. Polacy w większości swej mieszkają w Litwie Wschodniej, w rejonach solecznickim i wileńskim stanowią nawet większość ludności tych jednostek administracyjnych.

Jednym z najważniejszych problemów tej, a także innych naszych mniejszości narodowych jest zachowanie swej tożsamości narodowej.

Przy tej okazji warto przypomnieć, że nawet w okresie okupacji sowieckiej polska mniejszość narodowa na Litwie miała ku temu lepsze warunki niż na innych terenach Związku Sowieckiego. Na Litwie działały szkoły polskie. Nauczycieli kształcił Instytut Pedagogiczny w Nowej Wilejce, później dział polonistyki wileńskiego Instytutu Pedagogicznego. W języku polskim ukazywało się kilka gazet rejonowych i dziennik republikański "Czerwony Sztandar". Działał polski teatr narodowy "Wilia", mnóstwo kółek twórczości amatorskiej.

Wyraźnie polepszyły się możliwości Polaków litewskich zachowania swej tożsamości narodowej w ostatnim dziesięcioleciu - po przywróceniu Niepodległości państwa Litewskiego. Ten okres - to lata odrodzenia, wzrostu świadomości narodowej wszystkich narodowości mieszkających na Litwie, w tym też Polaków. Jeżeli w latach okupacji sowieckiej sporo rodziców Polaków posyłało swe dzieci nie do polskich, a do rosyjskich szkół, to obecnie - do polskich lub litewskich. Dlatego w ostatnim dziesięcioleciu w szkołach polskich na Litwie z każdym rokiem zwiększa się liczba uczniów mniej więcej o tysiąc. Jeżeli w 1989 r. w szkołach polskich na Litwie uczyło się 10,5 tys. uczniów, to w 1999 roku - 21039!

Aktualnie na Litwie czynnych jest 125 szkół z polskim językiem nauczania, w tym 71 - polskich, 30 - rosyjsko - polskich, 11 - litewsko - polskich i 13 - litewsko - rosyjsko - polskich.

Dla szkół polskich na Litwie wydawane są specjalne oryginalne podręczniki, programy nauczania, kształceni są nauczyciele. Dotychczas wydano w języku polskim 220 podręczników i zeszytów ćwiczeń. Przygotowane zostały i wydane wszystkie potrzebne podręczniki dla klas 1 - 12 szkół z polskim językiem nauczania. Nauczycieli dla szkół z polskim językiem nauczania kształcą Uniwersytet Wileński, Wileński Uniwersytet Pedagogiczny, Wileńska Wyższa Szkoła Pedagogiczna. Klerycy, którzy w przyszłości będą pracowali w wielonarodowej Litwie Wschodniej w Wileńskim i Kowieńskim Seminarium Duchownym uczą się języka polskiego.

Prócz wyższej wymienionych 125 szkół polskich na Litwie jest 56 polskich przedszkoli.

Placówki wychowania przedszkolnego mniejszości narodowych, w tym też polskie oraz szkoły ogólnokształcące wszystkich szczebli działają na Litwie na ogólnych zasadach z oświatą litewską. Dzieciom i młodzieży stwarza się w nich możliwość zdobycia wykształcenia ogólnego opartego na kulturze narodowej poprzez nauczanie w języku ojczystym. Równocześnie te placówki oświatowe i wychowawcze pomagają dzieciom i młodzieży zespolić się z życiem litewskiego państwa i społeczeństwa. Stale polepsza się w nich nauczanie państwowego języka litewskiego. Jednakże dotychczas w części szkół polskich odczuwa się brak nauczycieli języka litewskiego wysokich kwalifikacji.

Ciągle polepsza się też baza materialna polskich placówek oświatowych i wychowawczych. W 1994 roku z pomocą Polski w Wilnie została zbudowana polska szkoła średnia imienia Jana Pawła II. W 1996 r. szkoła średnia z polskim językiem nauczania została zbudowana z Rudominie (rejon wileński). W latach ostatnich otwarte zostały klasy z polskim językiem nauczania w szkołach średnich i podstawowych w Mariampolu, Pogirach, Rakańcach, Solecznikach, Bezdanach w rejonie wileńskim, we wsiach Kabiszki, Weryszki, Sorok Tatary otwarto nowe litewsko - polskie szkoły początkowe, zaś w miasteczkach Niemież i Wojdaty dla dzieci polskich i litewskich - szkoły - przedszkola. Rozdzielono mieszaną szkołę średnią w Jaszunach. We wsi Daugidoniai w rejonie solecznickim założono polską szkołę początkową.

Wszystkie tu wymienione i nie wymienione prace zostały wykonane dzięki wspólnym wysiłkom Rządu, Ministerstwa Oświaty, administracji powiatu wileńskiego i samorządów. Szkoda, że w dziedzinie oświaty nie zawsze się udawało pracować zgodnie. Sondaż opinii ludności wykazuje na przykład, że ponad połowa rodziców uczniów w rejonach wileńskim i solecznickim wyraża życzenie, aby ich dzieci uczyły się w szkole z litewskim językiem nauczania. Jednakże samorządy wspomnianych rejonów, w których większość stanowią przedstawiciele Akcji Wyborczej Polaków na Litwie, bardzo często nie uwzględniały próśb rodziców o zakładanie szkół czy klas litewskich. Tym samym nie spełniali życzeń ludności, a zatem i wyborców. Życzenia te zmuszona była spełnić administracja powiatu wileńskiego. Otworzyła ona niemało szkół litewskich w rejonach solecznickim i wileńskim, gdzie życzyli sobie tego rodzice uczniów. Dlatego obecnie w wyżej wymienionych rejonach części szkół jest w gestii samorządów, a i inna część - administracji powiatu wileńskiego.

W bieżącej chwili liczni politycy Akcji Wyborczej Polaków na Litwie przeważnie bez żadnych dowodów, bezzasadnie twierdzą, że szkoły, będące w gestii powiatu, są lepiej finansowane niż podporządkowane samorządowi.

Dawno już czas nie tylko poruszać istniejące i nie istniejące problemy, ale też zgodnie je rozstrzygnąć.

Mamy przecież liczące setki lat doświadczenie zgodnego dobrego współżycia obywateli państwa wielonarodowego. Nawet statystyka ostatnich dziesięcioleci odzwierciedla, jakie mieli i mają warunki Polacy na Litwie i w sąsiednich państwach. Na Białorusi, Ukrainie i w Rosji - członkach Wspólnoty Państw Niezależnych - gdzie nie było odpowiednich warunków do zachowania tożsamości narodowej, liczba Polaków katastrofalnie malała. Na Litwie, gdzie stwarzane były warunki do zachowania tożsamości narodowej liczba ich stale rosła. Oto dane spisu ludności. W 1959 r. w Litwie mieszkało 230 tys. Polaków, w 1970 - 241 tys., w 1979 - 247 tys. Obecnie zaś 256,6 tys.

Liczby te są odbiciem długoletniej troski naszego państwa o mniejszości narodowe, w tym też polską, a nawet jej rezultatem. Troszczmy się, aby tradycje te były nie tylko kontynuowane, lecz też doskonalone.

Na zakończenie pragnę oświadczyć, że chociaż oświata polskiej mniejszości narodowej na Litwie ma sporo wymagających rozstrzygnięcia problemów, to jednak zostaną one pomyślne rozwiązane.

NG 50 (435)