Książka ta jest drugim tomem "Katalogu Zabytków Tatarskich". Serię zapoczątkowała w roku 1997 obchodzona symboliczna rocznica sześćsetlecia osadnictwa Tatarów na ziemiach Rzeczypospolitej.

Autorzy tej książki, Andrzej Drozd, Marek M. Dziekan i Tadeusz Majda, podjęli się nie lada zadania - "możliwie pełnego ukazania architektury sakralnej Tatarów - meczetów wraz z ich wyposażeniem, aż do czasów współczesnych, oraz dawnej, tradycyjnej kultury sepulkralnej - cmentarzy, nagrobków i inskrypcji" (Przedmowa).

Część pierwszą tej książki stanowi "Wprowadzenie", na które składa się zbiór artykułów przybliżających czytelnikom historię tatarskich meczetów, cmentarzy i epigrafiki tatarskiej.

Część druga, "Katalog", usystematyzowany jest według klucza miejscowości. Przy każdej z nich umieszczone zostały opisy meczetów, cmentarzy, nagrobków. Opisy katalogowe poprzedza krótki zarys historyczny tych obiektów, dzięki któremu poznajemy także losy Tatarów mieszkających obecnie na terytorium trzech państw - Polski, Litwy i Białorusi.

Najciekawiej bodajże się prezentuje część trzecia tego dzieła, a mianowicie "Album", który w trzech blokach grupuje meczety, minbary oraz cmentarze z nagrobkami. Pozwala to wyśledzić podobieństwa i różnice między prezentowanymi zabytkami, oddalonymi od siebie w czasie i miejscu.

Książka ta przybliża również przebieg procesu osadniczego Tatarów na Kresach północno-wschodnich, zaczynając od najwcześniejszych osad w powiatach trockim i wileńskim (XIV, XV w.) - Troki, Łukiszki, Sorok Tatary, kończąc zaś opisem XIX-wiecznych cmentarzy tatarskich w Warszawie.

Katalog obejmuje łącznie 34 miejscowości, które uzupełnia 341 wspaniałych ilustracji.

Oto fragment tej książki, mówiący o kulturze sakralnej Tatarów z Niemieżu:

"Jedna z dawniejszych osad tatarskich o rodowodzie co najmniej XV-wiecznym, położona w sąsiedztwie Wilna przy trakcie na Mińsk. Odnotowana przez źródła w 1540 r. (przywilej zwalniający Tatarów od posług kurierskich). W 1631 r. wystawiano z niej 4 konie (3 do chorągwi najmańskiej, 1 do jałoirskiej). Siedzibę parafii zlokalizowano być może ok. połowy XVII w. (skoro paszkwil Czyżewskiego z 1617 r. jeszcze nie wymienia tu meczetu). Pierwsza wzmianka o świątyni w 1684 r. (legat w testamencie Romana Dawidowicza rannego w bitwie pod Jazłowcem). Imamem był wówczas zapewne N. Jasiński (...). W XVIII w. brak danych. W trudnym do ustalenia czasie założono istniejący do dziś mizar (...). Przed 1840 r. istniał też meczet (wg T. Narbutta). W 1876 r. miał on status jedynie "pięciomodlitewnego". W 1851 r. parafia liczyła 66 osób. W 1907 r. meczet spłonął. Nowy, istniejący do dziś, wzniesiono w 1909 r. z fundacji Aleksandra Kryczyńskiego (...). Usytuowany na mizarze. Remontowany m. in. w 1930 r. Po 1918 r. w granicach Polski (pow. wileńsko-trocki). W 1937 r. parafia liczyła 140 wiernych. Po 1945 r. w granicach ZSRR. Gmina działała nieprzerwanie (obecnie ok. 170 osób). Nabożeństwa odprawiano w domach imamów. Meczet przejęty przez miejscowy kołchoz i wykorzystywany jako magazyn zboża, biblioteka, archiwum(...). Zwrócony pod koniec lat 70. Remontowany stopniowo. m. in. w 1991, 1993, 1994 r."

Na zdjęciach: okładka książki; meczet w Niemieżu: elewacja wschodnia

NG 11 (447)