Jolanta Misiewicz

Polszczyzna literacka a gwary

Instytut Slawistyki Polskiej Akademii Nauk w Warszawie wielkodusznie przekazał redakcji "Naszej Gazety" książkę Irydy Grek-Pabisowej oraz Ireny Maryniakowej pod tytułem ''Współczesne gwary polskie na dawnych kresach północno-wschodnich", wydaną w Warszawie w 1999 r.

Niniejsza edycja zawiera charakterystykę językową północnokresowych gwar polskich, składa się z ogólnego opisu współczesnej polszczyzny kresowej oraz opracowania wybranych zagadnień fonetycznych i gramatycznych. Zebrane są tu teksty z licznych wsi, przysiółków i miasteczek na obecnych terenach Białorusi i Litwy, gdzie język polski zachował się w odmianie gwarowej. Teksty poprzedzone są krótkimi informacjami o rozmówcach. Polski język mówiony, prezentowany w niniejszej pracy, pochodzi od ponad 80 informatorów z 33 miejscowości, takich jak Druja, Dryświaty, Słobódka, Bituny, Pakulnia, Jarzewo, Starczuny, Czeczele, Kiemieliszki, Bujwidze, Kabiszki, Skierlany, Maciuliszki, Suderwa, Stare Troki, Glity, Biała Waka, Miedniki, Soleczniki, Rudniki, Błażelce, Wędziagoła, Datnów, Kiernów i innych. Zapisany był w okresie od 1987 do 1995 roku wyłącznie od osób deklarujących przynależność do narodowości polskiej i mówiących po polsku. Ze względu na nieustabilizowaną w obecnej dobie sytuację polityczną i społeczną polskiej mniejszości narodowej za wschodnią granicą kraju, autorki uznały za stosowne niepodawanie nazwisk informatorów. W cytowanych przykładach oraz w tekstach zachowano oryginalne brzmienie wypowiedzi respondentów. Ponieważ przykłady pochodzą od różnych osób, często zdarza się różny zapis tej samej głoski, np. różny stopień zmiękczenia l, typu litefski, l?itevski.

Gwary kresowe istnieją nie od dziś. Kształtowały się one w ciągu kilku stuleci. Obecnie Polacy mieszkają na kilku większych terytoriach, są to byłe obszary polskojęzyczne na ziemiach Litwy, Łotwy i Białorusi, które kiedyś należały do Rzeczypospolitej. Uwarunkowania historyczne po drugiej wojnie światowej w dużym stopniu wpłynęły na kształtowanie języka ludności na opisywanym terenie. Wieś kresowa utraciła większą część inteligencji polskiej. Wprowadzenie języka rosyjskiego jako urzędowego i represje polityczne za posługiwanie się polszczyzną zawęziły sferę jej użytkowania. Po kilku dziesięcioleciach życia w takich warunkach wśród polskiej ludności wiejskiej wykształciła się nowa inteligencja posługująca się mową o specyficznych cechach. Autorki książki wyodrębniają dwie kategorie cech: cechy regionalne i cechy gwarowe. Jako cechy regionalne kwalifikujemy odstępstwa od normy języka literackiego, które są rozpowszechnione na całym terytorium i w różnych odmianach języka kresowego. Za cechy gwarowe przyjmujemy zarejestrowane w żywej mowie ludności wiejskiej różnice w stosunku do języka literackiego mające systemowy charakter o wyższym lub szerszym zasięgu terytorialnym. Wchodzą tu także regionalizmy.

Gwary kresów północno-wschodnich charakteryzują się licznymi specyficznymi cechami fonetycznymi odróżniającymi je od polszczyzny ogólnej. Są to:

* asynchroniczna lub odnosowiona wymowa samogłosek nosowych, np.: renka, krongły, wzioł, zgineła;

* odmienne niż w języku ogólnopolskim akcentowanie wyrazów pewnej kategorii, np.: patszáj, łachmán, czys?c?eńka;

* specyficzna repatrycja o pochylonego, np.: sol?, stoł, krofka, znof;

* zachwiania miękkości spółgłosek n, s, z, c, m, np.: konski, zl?e, siadami;

* hiperpoprawna wymowa spowodowana naśladowaniem polszczyzny kulturalnej;

* akanie, np.: dziecka niezdrowa, młóciła zboża, ja piła mleka;

* nieco przedłużona wymowa samogłosek akcentowanych, co sprawia wrażenie spowolnienia i śpiewności mowy.

Głównie te powyższe cechy decydują o wymowie kresowej.

Język polski dawnych północno-wschodnich kresów Rzeczypospolitej charakteryzuje także wiele zjawisk gramatycznych i składniowych, które są obecne w dziełach literackich autorów kresowych, dokumentach urzędowych, pamiętnikach, zapisach języka ludzi wykształconych, w mowie niewykształconych mieszkańców miast, miasteczek, ludności wsi itd. Do najbardziej rozpowszechnionych cech należą:

* zmiana rodzaju gramatycznego rzeczownika, np.: a kurczaczka tylko wykluwa sie z jajka, już ono szuka jeść; mleka tłusta;

* cechy gwarowe w obrębie zaimka, np.: ona weźmi i łupi jej ?bije ją?; no my nazywali jej taczka; chto jej wie;

* cechy w obrębie czasownika: 1. os. liczby mnogiej czasu przeszłego przybiera końcówkę -im, np.: czszymalim; żylim dobrze; my to już wybieralim sie;tworzenie form niedokonanych od czasowników prefiksalnych typu rozprowadzać, wyszywać: wyważajo, zakanczam, utkiwali ?tkali?; do realizacji trybu warunkowego wykorzystana bywa partykuła żeby, gdyby, by wraz z czasownikiem z powtórzoną partykułą by: gdyby nie byłoby curki, żeby leżałaby, żeby penśja byłab dostafszy;

* częste występowanie form imiesłowu przysłówkowego uprzedniego zakończonego na -wszy. Najczęściej pochodzą one od czasowników ruchu jechać, iść itp., np.: była menża siostra pszyjechafszy; instytut konczyfszy; ja żesz tam dziś nu była poleciafszy;

* używanie czasownika musieć - musi w znaczeniu ''pewnie", "zapewne", np.: jeszcze mam tam pare, musi jakie czszysta lituf; jak nicht nie poczenstował, to musi jeść już chce.

Te i inne zagadnienia, a także teksty gwarowe zawarte w niniejszej pracy odzwierciedlają dzisiejszy stan kresowej gwary polskiej. Mogą też one stać się podstawą do dalszych badań nad językiem kresów.

NG 18 (454)